İsim, İsim Tamlaması Nedir ve Özellikleri Nelerdir? | PDF

İSİMLER

Günlük hayatta karşımıza çıkan birçok nesneyi anabilmek için sembolleştirme yaparız. İşte bu sembollere ad, isim denir. 

Örneğin bilgisayar sözcüğü, aklımızda hemen ait olduğu nesneyi canlandırır. 

Nesnelerin dışında bir de madde olarak varlığı bulunmayan kavramlar vardır ki bunların da dildeki karşılıkları yine isimlerdir: aşk, huzur vb.

İsimler, kendi içerisinde 3 ana başlık altında işleniyor: 

1. Varlıklara Verilişine Göre:
   Özel Adlar
   Cins Adlar
2. Varlıkların Maddesine Göre:
   Somut Adlar
   Soyut Adlar
3. Varlıkların Sayısına Göre
   Tekil Adlar
   Çoğul Adlar
   Topluluk Adları

İsim ve Fiil Farkı (Köklerde)

Öncelikle bilinmesi gereken kök farkıdır. Bir kelimenin kökü isimken sonradan fiile dönüşmüş olabilir.

O halde diyebiliriz ki fiil kökleri; iş, oluş, hareket bildiren köklerdir.

Örnekler:

• O eve geldi.

Geldi kelimesinin çözümlemesi şöyle olacaktır: Gel-di

Ele alacağımız kök o halde “gel” olacaktır. Şimdi bakalım. “gel” kelimesi -mek, mak alıyor mu?

Gelmek! Aldığına göre bu net fiildir.

İsimler ise fiiller gibi iş, oluş, hareket bildirmezler. Bu nedenle, sabit bir varlığın tümünü karşılarlar. Ve -mak, mak ekini kullanmaya devam edelim:

• Onu evde gördüm. 

Şimdi altı çizili kelimeye bakalım. Çözümlemesi şöyledir:

👉 Ev-de

Ev kelimesi bir hareket bildirmez. Bu nedenle sağlamayı da yapalım. -mek, mak ekini alıyor mu bakalım:

👉 Ev-mek.
Görüldüğü gibi sıkıntı var. O yüzden bu kelime kesinlikle isimdir. Şimdilik genel mantık tam da böyledir.

NOT: Yalnız dikkat edin, -mak ve mek ekini sizin ge-tirmeniz gereklidir. Cümle içerisinde yer alıyorsa örneğin, “bize anlatmak ister misin?” gibi bir cümlede -mak, mek direkt yer aldığı için soruya göre hareket etmemiz gerekir. Eğer soruda bize anlatmak kelimesinin türü sorulursa biz kelime üzerinde -mek ekini gördüğümüz için son haline isim demek zorundayız. Bu konu isim-fiil konusudur. O yüzden şimdilik dikkat etmeniz gereken, cümle içinde yer almaması ve sizin eklemenizdir.

1. Verilişine Göre Adlar
1. A. Özel Adlar

Tüm dünyada kendi türünde sadece bir adet olması bakımından verilen adlardır. Kısacası eşi benzeri olmayan varlıklara verilen adlardır.

• İnsan isimleri: Ali, Mehmet, Ayşe ...
• Kurum adları: Milli Eğitim Bakanlığı, Karacadağ Dershanesi…
• Dil adları: Fransızca, Farsça, Kürtçe, Türkçe…
• Yer adları: Diyarbakır, Adana, Çakırköy…
• Ülke adları: Kıbrıs, Türkiye, İngiltere…
• Kitap, dergi adları: Aşkı Memnu, Sözde Kızlar, Hürriyet…
• Din ve mezhep adları: Hristiyanlık, Musevilik, İslamiyet…
• Hayvanlara verilen adlar: Pamuk, Kara…

1. B. Cins Adlar

Aynı cinsten olan varlıkların tümüne verilen addır.

• Vücudun organ isimleri: el, kol, ayak, bacak…
• Akrabalık isimleri: amca, dayı, yeğen…
• Hayvan isimleri: kedi, köpek, at…
• Araç, eşya isimleri: araba, otobüs, telefon…
• İş, meslek isimleri: öğretmenlik, avukatlık…
• Kavramlar: düşünce, zekâ, temenni

Kısacası, kendi türünün tamamını karşılayan kelimelere cins adlar adı verilir. 

NOT: Dünya, ay, güneş sözcükleri coğrafi anlamın dışında kullanılırsa cins isme dönüşür ve küçük harfle yazılır.

NOT: Ancak dikkat edilmesi gereken bir husus var: O da kedinize vereceğiniz bir ismin özel olacağı. Mesela, “kedi” kelimesi cins bir isimdir. Ancak siz “Pamuk, çok güzel bir kedidir.” derseniz, orada geçen Pamuk kelimesi özel ismi karşılar.

1. C. Somut-Soyut Adlar

Somutluk, soyutluk konusunu birebir “cümlede anlam konusundan hatırlamalısınız. Kısacası beş duyu organımızdan biriyle fark edebiliyorsak somuttur, edemiyorsak soyuttur. Bunlar aynı zamanda isim niteliği taşır.

💬 Örneğin, tahta kelimesi somut bir isimdir. Çünkü tahta, hem görülebilir hem de dokunulabilir bir varlıktır. Soyut adlara bakacak olursak madde olarak hiçbir varlığı bulunmayan ve sadece kavram olarak varlığı kabul edilen isimlerdir diyebiliriz.

💬 Örneğin, “Nefret hissinin kişiye büyük bir zararı vardır.” cümlesindeki “nefret” kelimesi bir duygu olduğu için algılanamaz ve soyut bir isim olarak kabul edilir. “Onun düşünceleri çok parlaktı.” cümlesindeki parlak kelimesi de somut anlam taşımaz. Mecazi bir anlamı olduğu için soyutluk ön plandadır ve soyut bir isimdir.

NOT: Bir isim her zaman soyut ya da her zaman soyut olacak diye bir şey yoktur. Cümleye göre somutluk ya da soyutluk kazanır.

1. D. Tekil-Çoğul-Topluluk Adları

Burada asıl ele alacağımız şey, bir isme -ler, lar eki gelmiş mi gelmemiş mi o olacaktır. 

Tekil isimler, -ler, lar eklerini almazlar ve bir varlığı karşılarlar. 

• İnsan, düşünen bir varlıktır. 

Burada dikkat edilmesi gereken şudur: Bir kelime aynı anda Cins, tekil ya da çoğul olabilir. Örnekteki gibi “insan” kelimesi -ler, lar ekini almadığı için kesinlikle tekildir. Aynı zamanda bir cins isimdir. O halde diyebiliriz ki “insan” kelimesi cins, tekil bir isimdir.

• Bizim için tekillikte önemli olan sayıdır. 

Çoğul isimler ise, -ler, lar ekini alarak birden fazla olma anlamı taşırlar. 

Hayvanlar, düşünme yetisinden çoğu zaman yoksun hareket ederler. “Burada yer alan

hayvanlar kelimesi birden fazla hayvanı temsil ettiği için çoğul isimdir.

NOT: -ler, -lar eki her zaman eklendiği isimlerin sayıca çokluğunu bildirmez, onlara değişik anlamlar da kazandırır.

• Aile anlamı: Ayşeler bize geldi.
• Soy sop: Türkler buralara da sahiptir.
• Abartma: Adamın dünyalar kadar malı vardı.
• Benzerlik: Şanlı tarihimiz Fatihlerle doludur.
• Saygı: Müdür Beyler henüz gelmedi.

Topluluk isimleri ise görünüşte -ler lar eki almamış durumdadır ancak anlam olarak topluluğu temsil eder. 

💬 Mesela, aile kelimesi anlam olarak birden fazla insanı içinde barındırdığı için görünüşte tekil olsa da anlam olarak çoğuldur. Sorusu da aynen bu şekilde gelir: “Aşağıdakilerden hangisinde topluluğu temsil eden bir kelime vardır?”
Topluluk isimlerine örnek: millet, ordu, sürü, bölük, kurul…

NOT: Bazen bir kelimenin topluluk ya da tekil ad olması cümledeki anlamına bağlıdır. İsimler, ad aktarması yapılarak cümle içinde topluluk adına dönüştürülebilir.

• Sınıf yarın pikniğe gidecek. (Topluluk)
• Dün sabah sınıf boyanmış. (Tekil)

 A. İSİM ÇEKİM EKLERİ

A. 1. ÇOKLUK EKİ

Çokluk, çoğulluk eki olarak ele alınan -lAr eki ifade olarak birden fazla anlamı katar. Çokluk eki, isim soylu kelimelere getirilir. 

• Sular yanar, güneşler söner içimde.

🔊 Sözcükte anlam sorularının vazgeçilmezlerinden biri olarak -ler ekinin kattığı anlamı soran sorular karşınıza çıkacaktır. Bu soru tiplerine dikkat etmek gerekir.

• ✅ Çokluk anlamı katar.
• Gözlerimin ardına saklanır hatıralar.
• ✅ Abartma anlamı katar.
• Ateşler içinde yanıyor evladım, çok terlemiş.
• ✅ Benzerleri anlamı katar.
• Bu ülke ne Atatürkler yetiştirir, bilmi-yorsun.
• ✅ Aynı adı taşıyan anlamı katar.
• Sınıftaki Melihler ayağa kalksın.
• ✅ Topluluk anlamı katar.
• Türkler, Orta Asya’dan göçtüler.
• ✅ “-gil” ekinin yerini tutar. Ancak böyle kullanımlarda “yapım eki” görevi üst-lenir.
• Dün gece halamlarda kaldık.

A. 2. İSMİN HÂLLERİ VE EKLERİ

Durum ekleri, Türkçe içinde getirildiği isim soylu sözcüğe yönelme, yaklaşma, belirtme, ayrılma gibi anlamlar katar. Bunun yanı sıra hâl ekleri, isim soylu sözcükleri başka kelimelere bağlama görevi de üstlenebilir.

a. Yalın Hâl

Hiçbir hâl ekinin yer almadığı isim soylu sözcüklerdir.

ÖRNEKLER:

• Galatasaray, kötü bir futbol sergiliyor.

Altı çizili sözcükler, yalın hâlde olan isimlerdir. Görüldüğü gibi hiçbir hâl eki bulunmamaktadır.

NOT 1: “Aşağıdaki altı çizili kelimelerden hangisi yalın hâldedir?” tarzındaki sorularda sizden istenen, kelimelerin ek almaması değil, “hâl eklerini” almamasıdır.

b. Yaklaşma (Yönelme) Hâli

e, -a ekinin yönelme anlamı katması ile ortaya çıkan hâldir. Bu ek, farklı görevler de üstlenebilir.

• Cümlenin ögelerinde dolaylı tümleç oluşturabilirler.
• Neye, kime, nereye gibi sorulara cevap oluşturur.

ÖRNEKLER:

• Aklına bir sürü şey geliyor bu aralar.
• Sana bu soruları sormak istemiyorum.

NOT 1: Yönelme, yaklaşma hâl eki edatlarla kullanılabilir.

• Sabaha doğru onunla görüştük.

NOT 2: Yönelme hâl eki bazen edatların yerini tutabilir.

• Dün kızıma yeni bir kıyafet aldım.
• Dün kızım için yeni bir kıyafet aldım.

NOT 3: Kullanıldığı kelimelerde farklı anlamlar oluşturabilir.

• Kalemi masaya koydu. (Üzerine)
• Kalemi kutuya yerleştirdi. (İçine)

NOT 4: Zaman anlamı katabilir.

• Haftaya görüşeceğiz bu konuları.

c. Bulunma (Kalma) Hâli

-de, -da eki; cümle içerisinde bir yerde olma anlamı katar.

• Cümle içerisinde nerede, neyde, kim-de sorularına cevap vererek dolaylı tümleci oluşturabilir.
• -de, -da eki benzeşmeye uğrayarak -te, -ta olabilir.

ÖRNEKLER

• Gönlüm İzmir sahillerinde kaldı.

NOT 1: Bulunma hâl eki bazen sıfat görevi üstlenerek yapım ekine dönüşebilir.

• Bu senenin en gözde takımı Galatasaray’dır.
                       sıfat (Nasıl takım?)
• Sözde uyarılarla gözümü boyuyor resmen.

NOT 2: Zaman anlamı katabilir. Zaman anlamı kattığında ise zarf tümleci oluşturur. Ne zaman sorusuna cevap verir.

• Son haftalarda bir form düşüklüğü var onda.

d. Ayrılma (Çıkma-Uzaklaşma) Hâli

-den, -dan ekiyle kurulur. Anlam olarak bir yerde ayrılma anlamı katar.

• Benzeşmeye uğrayarak -ten, -tan ola-bilir.
• Nereden, kimden, neyden sorularına cevap vererek dolaylı tümleci oluşturabilir.

NOT 1: Sıfat yapma görevi üstlenerek yapım ekine dönüşebilir.

• İçten sözleriyle beni kendimden geçirdi.

NOT 2: Zarf tümleci oluşturabilir. Bu tarz durumlarda genel olarak sebep bildirir.

• Beni üzdüğünden bu hâle geldim

NOT 3: İlgi hâlinin [-(n)ın] yerini tutabilir.

• Sorulardan bazıları sıkıntılı çıkmış.
• Soruların bazıları sıkıntılı çıkmış.

e. Belirtme (Yükleme) Hâli

İsmin -i hâli olarak bilinir. Çekime göre -ı, -u, -ü olarak değişebilir.

• Neyi, kimi, nereyi gibi sorulara cevap vererek belirtili nesneyi oluşturabilir.
• ÖSYM’nin en çok tercih ettiği soru tiplerine sahiptir.

ÖRNEKLER

• Kitabı bana getirmeni istiyorum.
• Bu hayatı hafife almaktan vazgeç.
• Sözlerimi geri alamam.

NOT 1: İyelik ekiyle karıştırılmamalıdır. İyelik eki olan -i; neyi, kimi sorularına cevap vermez. “Onun” kelimesini kabul eder. Belirtme hâl eki ise bu kelimeyi kabul etmez.

• Hisleri kâğıda dökemiyorum.

(Burada yer alan -i eki belirtme hâl ekidir. Aynı zamanda “onun” kelimesini kabul etmez. “Onun hisleri kâğıda dökemiyorum.” Görüldüğü gibi “onun” kelimesini cümleyle beraber okuduğumuzda bozukluk ortaya çıktı. O zaman bu ek, belirtme hâl ekidir.)

• Kalemi yere düşmüş sanırım.

(Buradaki -i eki, iyelik ekidir. Belirtme hâl eki değildir. “Onun kalemi yere düşmüş sanırım.” dediğimiz zaman ‘onun’ kelimesi cümleyle uyumlu olduğundan ötürü iyelik eki olarak görev yapar.)

NOT 2: İyelik ekiyle belirtme hâl eki bir arada bulunabilir. Bu eklerden en sonda yer alan belirtme hâl ekidir.

• Numarasını kimden aldın acaba?

(Numara+s+ı+n+ı şeklinde ayırdığımızda ilk -ı eki iyelik ekidir. Onun numarası şeklinde kullanılır ve iyelik eki görevlidir. İkinci -i eki de belirtme hâl eki görevindedir.)

A. 2. TAMLAMA EKLERİ

İsim tamlamalarının oluşmasında etken olan eklerden biri de tamlama ekleridir. Bu ekler “ilgi hâli ve iyelik eki” olmak üzere iki grupta incelenir.

A. 2. a. İlgi Hâli - Tamlayan Eki

İlgi hâli, “-ın, -in -un, -ün, -ım, -im” olarak kabul edilir. Kaynaştırma ünsüzü olan “n” sesini de alarak “-nın, -nin, -nun, -nün” şekline bürünebilirler.

Sahip olma anlamı katar.
İsim tamlamasında “tamlayanı” oluşturur.

• Sabahın ışıkları sarıyor dört bir yanımı. 
• Sevginin ufak bir yansıması vardı içimde.

NOT 1: Sahiplik ilgisi kurulmak zorundadır. Dikkat edilirse Türkçede sesteş ek çok fazladır. Bu yüzden eklerin anlam ilgisini çözerseniz soruları doğru çözme ihtimaliniz artacaktır. Örneğin birinci cümlede geçen “ışık” ifadesi neye ait sorusu sorulursa “sabahın” ifadesi tespit edilebilir. O hâlde burada yer alan “-ın” eki ilgi hâlidir. Sorularda bu ek sorulurken “Sahiplik ilgisi katmıştır?” gibi ifadelere başvurulur.

A. 2. b. İyelik-Sahiplik-Tamlanan Eki

Bir şeye ait olma anlamı katan bu ek, şahıslara göre çekimlenmektedir. “-ım, -ın, -ı, -mız, -nız, -ları” şeklinde ele alınırlar.

• İsim tamlamalarında tamlananı oluşturur.
• Bir şeye ait olma anlamı katması yönüyle “iyelik” adını almaktadır.

NOT 1: İyelik eki, sesteş bir ek olduğu için karıştırılması muhtemeldir. Bu yüzden iyelik eki sorulduğunda aitlik anlamı katıp katmadığına bakmak gerekir. 

• Benim kitaplarım saklı bu cennette.
   (İlgi hâli) (İyelik eki)
  (Bir şeye ait olma ve bir şeye sahip olma an-lamlarından yola çıkarak bu durum çözülebilir.)

• Ben çok başarılıyım.
  (Bir isim veya isim soylu sözcük yüklem olmuşsa ve orada -ım ekini görüyorsanız bunun “ek fiil” olduğunu unutmamalısınız. Zaten bir şeye ait olma anlamı katmadığı için iyelik eki diyemeyiz.)
  
  
• Satım işine son veriyoruz.
  (Bu kelimede sat- eyleminden türetilen satım ismini görmekteyiz. Buradaki -im eki artık yapım eki görevindedir.)

NOT 2:
Çoğul eki ve ikinci tekil iyelik ekinin birleşimi olan "-leri" ile üçüncü çokluk iyelik eki olan "-leri" eki karıştırılmamalıdır. Bu ikili arasındaki farkı şöyle algılayabilirsiniz:

• Türk devletleri
  Bu örnekte tamlayan (Türk) tekil bir ad olduğu için tamlananda yer alan ekler şöyle sıralanabilir: "Dev-let+ler+i" yani bu sıralamada tamlayan tek bir varlık olduğu için üçüncü çoğul eki olan "-leri" yok, "-ler" eki ile "-i" ekinin birleşimi vardır. 
  
  
• Hatıraların sözleri
  Bu örnekte tamlayan "hatıralar" çoğul olduğu için tamlananda yer alan ek, üçüncü çoğul iyelik eki olan "-leri" ekidir.

Kısacası tamlayan tekil ise tamlananda yer alan "-leri" eki "çokluk eki olan -ler ile üçüncü tekil iyelik eki olan -i eki"nin birleşimidir. Tamlanan çoğul ise tamlananda yer alan "-leri" eki, doğrudan üçüncü çokluk iyelik ekidir.

A. 1. 4. VASITA HÂLİ 

Tartışmalı bir ek olarak karşımıza çıkan vasıta hâli, “-le, -la” ekleri ile karşılanır. Cümleye araç, durum, birliktelik gibi anlamlar katar.

• Vasıta, araç anlamı katar:
  Arabayla tüm şehri turladık.

• Birliktelik anlamı katar:
  Bu soruyu Melih Hoca’yla çözdük.
  
• Durum anlamı katar:
  Sinirle dışarı çıktı. 

A. 1. 5. EŞİTLİK HÂLİ 

Bir diğer tartışmalı ek de eşitlik hâlidir. Bu ek, gibilik, topluluk, abartma anlamları katar.

• Gibilik anlamı katar:
  Bugünlerde çocukça hareket ediyor.
  
• Topluluk anlamı katar:
  Milletçe alkışlıyoruz sizleri.
  
• Abartma anlamı katar:
  Konsere binlerce insan akın etti.
  
• Durum anlamı katar:
  Sessizce ayrıldı okuldan
  
  

İSİMLERDE YAPI

İsim Kökü

Sözcüğün parçalanamayan, anlamlı en küçük yapı biriminin tür olarak “isim” olması durumudur. Kökle ilgili bilgileri, notun başında verdik zaten. 

1. Basit İsimler

Basit isimler; hiçbir şekilde yapım eki alıp yeni bir kelime türetmemiş, başka bir sözcükle bir araya gelip birleşik sözcük oluşturmamış isimlerdir.

NOT: Çekim eki alabilirler. Bu onların basitliğini değiştirmez. 

• Odalar > Oda+lar > Oda sözcüğü sadece çekim eki almıştır. O halde bu sözcük yapısına göre basittir. 
• Hastayı > Hasta+y+ı > Hasta sözcüğü sadece çekim eki almıştır. O halde bu sözcük yapısına göre basittir.

2. Türemiş İsimler

Yapım eki alan ve yeni bir anlam kazanan isimlere türemiş isimler denilir. 

• Giyim> Giy-im > Giy- fiilinin üzerine yapım eki gelerek isimleşmiş ve türemiş bir isim olmuştur. 
• Alemci > Alem+ci > Alem isminin üzerine -ci yapım eki gelerek yeni bir anlam türetmiştir ve türemiş bir isim olmuştur. 

3. Birleşik İsimler

Birden çok sözcüğün bir araya gelerek yeni bir şeyi karşılaması sonucu ortaya çıkan isimlerdir. 

• Aslan+ağzı> aslanağzı > İki adet ismin bir araya gelerek yeni bir kelime ortaya çıkarması durumudur. 
• Çek+yat > çekyat > İki fiil, bir araya gelerek yeni bir kavramı karşılamıştır. 
• Bilgi+sayar > Bir isim ve bir fiil, bir araya gelerek yeni bir kavramı karşılamıştır.

Hazırlayan: Melih ÖZDAMAR 

İsimlerden çevrim içi test çözmek için tıklayın.

İçeriklerimiz, pdf anlatımlar dahil, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nca korunmaktadır. Telif haklarının herhangi bir şekilde ihlali, başka yerlerde isimsiz yayımlanması, çeşitli kitap kaynaklarında izinsiz yer alması, içeriğin izinsiz kopyalanıp başka bir isimle tanıtılması vb. ile yapan kişi, kişiler veyahut kurumlar hakkında gerekli işlemler başlatılacaktır.

Türkçe ve Edebiyat yönetimi.