![]() |
Başlık ekle |
Öncelikle ünlü harflerimize bakalım:

Burada kafamızı karıştıracak pek bir şey yok, sadece bilmemiz gerekenler şunlar:
Dar ünlüler denildiği an: ı, i, u, ü
Geniş ünlüler denildiği an: a, e o, ö
Düz ünlüler denildiği an: a, e, ı, i
Yuvarlak ünlüler denildiği an: o, ö, u, ü
Bu bilgiler, ses bilgisi konusunun temelidir. Eğer bilgi kaybı olursa, konularda sıkıntı çıkar.
ÜNSÜZ OLAYLARI
1. Ünsüz Benzeşmesi - Sertleşmesi - Uyumu
Sert ünsüzler olarak geçen f, s, t, k, ç, ş, h p sessizleri üzerine c, d, g sessizleriyle başlayan bir ek gelirse benzeşme dediğimiz olay gerçekleşir. Bu, sert ünsüzler ile yumuşak ünsüzün bir arada söyleyiş olarak bulunamayacağından dolayı ortaya çıkan bir ses olayıdır.
Türkiye Türkçesinde genel olarak ekler yumuşak ünsüzle başlar. Bunun sonucunda da benzeşme dediğimiz olay gerçekleşir.
ÖRNEKLER
- Kitap + cı > Kitapçı
- Küs - gün > Küskün
- Kes – gin > Keskin
- Et + cil > Etçil
- Anlat - dı > Anlattı
- Söylet - diği > Söylettiği
- Uç - dan > Uçtan
- Çalış-gan > Çalışkan
- Meslek+daş > Meslektaş
- Yapış-gan > Yapışkan
- Ahmet+de > Ahmet’te
- 1993+den > 1993’ten
- Çocuk + cağız > Çocukcağız
2. Ünsüz Yumuşaması - Değişimi
P, ç, t, k ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir sözcük ya da ek gelirse bu p, ç, t, k ; b, c, d, g’ye dönüşür. Konu tamamıyla bundan ibarettir.ÖRNEKLER:
- Çelenk +i > çelengi
- Kitap + ı > Kitabı
- Anlattık + ı > Anlattığı
- Ahmet’i, Mehmet’i…
- Aç + ı > Açı;
- Kork + u > Korku
- İç+im > İçim …
- Yurt + u > yurdu
- Geç + ik > gecik-
- Denk + i > Dengi
- At - ım > Adım
- Ak+ar > Ağar-
- Hukuk + u> Hukuku
- Cemiyet+i> Cemiyeti
- Millet + e> Millete
- Evrak + a > Evraka
- Sürat + e > Sürate
- Merak + ım > Merakım
- Tazyik + i > Tazyiki
- Yap + ıt > Yapıt An + ıt > Anıt
Not: Alt geçit kelimesinde ünsüz yumuşaması görülür. “Alt geçit+i” > alt geçidi şeklini alır.
Not: Sac, yağ, dağ, od, ad gibi kelimelerde ünsüz yumuşaması bulunmaz. Bu kelimeler yumuşak ünsüzlerle bitmektedir.
3. Ünsüz Türemesi - İkizleşmesi
Genel olarak yabancı sözcüklere getirilen yardımcı eylemlerle arada bir ünsüz türer. Aynı zamanda ikizleşme de denilir.ÖRNEKLER
- Af + etmek > affetmek
- Zan + etmek > Zannetmek
- His + etmek > Hissetmek
Not: ”Hürriyet, ciddi, millî” gibi kelimelerde ünsüz türemesi yoktur. Yabancı kelimeler, kök alınır. Kök alındığı için de ünsüz türemesi kabul edilmez.
DİKKAT: 2017 LYS sorusunda ünsüz türemesi olarak biriydi veya ipince sözcüklerindeki “y, p” sesleri türeme alındı. Yani ÖSYM, kaynaştırma seslerini veya pekiştirme ünsüzlerini ünsüz türemesi olarak kabul etti. Ancak yayınevleri hâlen bu durumu kabul etmediği için soruya göre hareket etmeniz daha doğru olacaktır.
4. Ünsüz Düşmesi
“k” ünsüzü ile biten bir kelimeye, “-cik, -cek” ekleri getirildiğinde “k” ünsüzü düşmeye uğrar.ÖRNEKLER
- Ufak + cık > Ufacık
- Büyük + cek > Büyücek
- Sağlık +cak > Sağlıcak
- Küçük + l > Küçül-
- Alçak + l > Alçal-
- Ad+daş > Adaş
- Kalk+dırım > Kaldırım
- Ast+teğmen > Asteğmen
- Ast+başkan > Asbaşkan
5. Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi - Dudak Ünsüzü Uyumu - N-B Çatışması
Türkçede ünsüzler, dil ve dudak şekline göre oluşturulur. “n” ve “b” ünsüzleri bir araya geldiklerinde damak ve dudak yapısı nedeniyle “n” ünsüzü, “m” ünsüzüne dönüşür.
ÖRNEKLER
- Penbe > Pembe
- Çarşanba > Çarşamba
- Sünbül > Sümbül
- Onbaşı
- Binbaşı
- İstanbul
- Safranbolu
ÜNLÜ OLAYLARI
1. Ünlü Düşmesi - Hece Düşmesi - Ünlü Aşınması
Ünlü düşmesi, genellikle kelimeye gelen ünlü ile başlamış ek veya kelime sonucu hecenin düşmesi demektir.
📣 Organ adları ve bazı sözcüklerde düşme gerçekleşir.
- Burun + u > Burunu > Burnu
- Alın + ı > Alını > Alnı
- Akıl + ı > Akılı > Aklı
- Akis + i > Akisi > Aksi
- Ayır - ım > Ayırım > Ayrım
- Çevir - e > Çevire > Çevre
- Devir - im > Devirim > Devrim
- Koku + la > Kokula > Kokla
- Tasarı + la > Tasarıla > Tasarla
- Kavuş - ak > Kavuşak > Kavşak
- Yanıl - ış > Yanılış > Yanlış
- Yalın + ız > Yalınız > Yalnız
- Sarı + ar > Sarıar > Sarar-
- Ne + için > Niçin
- Ne + asıl > Nasıl
- Cuma + ertesi > Cumartesi
- Sabır + et > Sabret
Buradaki her düşme aynı zamanda bir hece düşmesi olarak kabul edilir. Eğer bu düşmeler gerçekleştirilmeden metinlerde verilirse ortaya yazım yanlışı çıkar.
📣 İçeri, dışarı, ileri, yukarı, ora, bura, şura, nere gibi kelimeler; çekim eki aldıklarında ünlü düşmesi gerçekleşmez.
Genellikle -yor ekini alan bir kelimede gerçekleşen ses olayıdır. Ünlü daralmasını algılayabilmek için bilinmesi gereken tek şey, kelime veya ekin “-e, -a” ile bitme zorunluluğudur. Kelime “-e ya da -a" ile bitmiyorsa daralma gerçekleşmeyecektir. Örneğin "gidiyor" kelimesinde daralma yoktur. Ek ayrımı şöyledir: git-(i)yor. Gideyor şeklinde bir kullanım hatalıdır. - İçerde değil, içeride; orda değil, orada…
- Umrumda değilsin (yanlış)
- Umurumda değilsin (doğru)
- Hatrım kalır (yanlış)
- Hatırım kalır (doğru)
- Nesilden nesile (doğru)
- Nesilden nesle (yanlış)
- Omuz omuza (doğru)
- Omuz omza (yanlış)
NOT: Bazı kaynaklar; idi, imiş, ise, ile, iken kelimelerindeki düşmeleri ünlü düşmesi kabul etmektedir. 2016 Türkçe KPSS sorusunda ÖSYM bu düşmeyi kabul etmiştir. Ancak bunu yine de son ihtimal olarak kullanmak daha doğru olacaktır. Yani çok sıkışılınca tercih edilmelidir.
2. Ünlü Türemesi
Sözcüğün aslında olmadığı halde gelen eklerle beraber bir ünlünün türemesi sonucu ortaya çıkan ses olayıdır.
📣 Kelimelere -cık, -cik ekinin getirilmesi sonucu ünlü türer.
- Dar + cık > Dar+a+cık > Daracık
- Bir + cik > Bir + i + cik > Biricik
📣 Türeme, pekiştirme yapılırken de ortaya çıkar:
- Sap + sağlam > Sap + a + sağlam> Sapa-sağlam
- Çep + çevre > Çep + e + çevre > Çepeçevre
3. Ünlü Daralması
İPUCU: Daralma olayı genellikle -me, -ma olumsuzluk eki ya da -le, -la ekinde gerçekleşmektedir.
📣 - yor ekinin dışında sözcük, y sesi ile daralmaya uğrayabilir:- Başla + yor > Başlayor > Başlıyor
- Sevme + yor > Sevmeyor > Sevmiyor
- De + ecek > De+y+ecek> Diyecek
- De + e > De+y+e > Diye
- Ye + ecek > Ye+y+ecek> Yiyecek
- Bıçağın dişlerini bil(i)yor.
- Tüm soruları doğru bil(i)yor.
- Ekmekleri hızlı hızlı dil(i)yor.
- Bunları herkesten dil(i)yor.
📣 De- fiiline -ip ve -ince ekleri getirilse bile daralma olmaz.
- De - ip > Deyip
- De - ince > Deyince
4. Ünlü Değişimi - Kalınlaşması
Ben ve sen sözcüklerinde gerçekleşen bir durum-dur. Bu sözcüklere yönelme hâl eki getirildiğinde “e” ünlüsü, “a” ünlüsüne dönüşür.
ÖRNEKLER
- Ben+a > Bana
- Sen+a > Sana
Kaynaştırma Ünsüzleri
Ünlü ile biten bir kelime, ünlü ile başlayan bir ek aldığı an arada y,ş,s,n harfleri türer.- Anne + i > Anneyi
- Altı + ar > Altışar
- Koru+ucu > Koruyucu
💣 DİKKAT:
Kaynaştırma ünsüzleri iyelik ekleri ile de karıştırı-labilir ancak genellikle iyelik eklerinden sonra gelir.
İyelik ekleri:
ÖRNEKLERİyelik ekleri:
- Benim hakkım
- Senin hakkın
- Onun hakkı
- Bizim arabamız
- Sizin arabanız
- Onların arabaları
- Annenize böyle davranmayın.
- Senin hakkını vermem gerek.
👉 Pratik: Türkçede tamlayan (-ın) ve tamlanan (-ı) eklerinde genellikle kaynaştırma ünsüzü görülür.
- Belki de hayatının arabası bir adım uzağındaydı.
Bu örnekte hayatı+ın şeklinde bir kullanım söz konusu olacakken araya koruyucu ünsüz olan “n” kaynaştırma ünsüzü girer. Böylelikle tamlayan eki olan “-ın” eki “-(n)ın” hâlini alır. Aynı şekilde 3. tekil iyelik eki olan “-ı” eki de araba+ı şeklini ala-cakken araya koruyucu ünsüz olan “s” girmiş ve ek “-(s)ı şeklini almıştır. Bu iki örnek de kaynaştırma ünsüzlerine ulaşımımızı kolaylaştıracaktır.
👉NOT: Birçok kaynakta “zamir -n"si kaynaştırma ünsüzüne dâhil edilmektedir. Örneğin o zamiri, +da bulunma hâl ekini alınca “o+da” şeklinde bir kullanım oluşur. Böyle bir kullanımda “o+n+da” görünümüyle “n” ünsüzü ortaya çıkar. Ancak bugüne kadar ÖSYM’nin buna yönelik sorusu yoktur. Bu yüzden soruya göre hareket edilmelidir.
Ulama
Ünsüz harfle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir kelime gelirse ulama gerçekleşir.ÖRNEKLER
Yara kimden oldu, bilemedim.
Bu örneğe bakıldığında "kimden_oldu" kısmında ulama söz konusudur.
NOT: Ünsüzle biten bir kelime ve ünlüyle başlayan bir kelimenin arasına herhangi bir noktalama işareti girerse ulama gerçekleşmez.
Hazırlayan: Melih Özdamar
İçeriklerimiz, pdf anlatımlar dahil, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nca korunmaktadır. Telif haklarının herhangi bir şekilde ihlali, başka yerlerde isimsiz yayımlanması, çeşitli kitap kaynaklarında izinsiz yer alması, içeriğin izinsiz kopyalanıp başka bir isimle tanıtılması vb. ile yapan kişi, kişiler veyahut kurumlar hakkında gerekli işlemler başlatılacaktır.
Türkçe ve Edebiyat yönetimi.