Ses Bilgisi | PDF

Türkçede bu konuda yer alan tam tamına 29 harf bulunmaktadır. Bu 29 harfin sekiz adeti ünlü, kalan yirmi bir harfi de ünsüz olarak geçmektedir. Ünlüler, kendi içerisinde incelik, kalınlık, düzlük-yuvarlaklık bakımından; ünsüzler ise sertlik ve yumuşaklık bakımından ayrılır. Bizim işimize yarayacak olanlar da tam olarak bunlardır.
Öncelikle ünlü harflerimize bakalım:

Burada kafamızı karıştıracak pek bir şey yok, sadece bilmemiz gerekenler şunlar:
Dar ünlüler denildiği an: ı, i, u, ü
Geniş ünlüler denildiği an: a, e o, ö
Düz ünlüler denildiği an: a, e, ı, i
Yuvarlak ünlüler denildiği an: o, ö, u, ü

Bu bilgiler, ses bilgisi konusunun temelidir. Eğer bilgi kaybı olursa, konularda sıkıntı çıkar.

ÜNSÜZ OLAYLARI

1. Ünsüz Benzeşmesi - Sertleşmesi - Uyumu

Sert ünsüzler olarak geçen f, s, t, k, ç, ş, h p sessizleri üzerine c, d, g sessizleriyle başlayan bir ek gelirse benzeşme dediğimiz olay gerçekleşir. Bu, sert ünsüzler ile yumuşak ünsüzün bir arada söyleyiş olarak bulunamayacağından dolayı ortaya çıkan bir ses olayıdır. 

Türkiye Türkçesinde genel olarak ekler yumuşak ünsüzle başlar. Bunun sonucunda da benzeşme dediğimiz olay gerçekleşir.

ÖRNEKLER

• Kitap + cı > Kitapçı
• Küs - gün > Küskün
• Kes – gin > Keskin
• Et + cil > Etçil

Sorular üzerinde benzeşme olayı genel olarak -dı, dık, dığında, dır, da, dan vb. ekler ile veri-lir. Tespiti zor olduğu için tercih edilir.

• Anlat - dı > Anlattı
• Söylet - diği > Söylettiği
• Uç - dan > Uçtan
• Çalış-gan > Çalışkan
• Meslek+daş > Meslektaş
• Yapış-gan > Yapışkan

Benzeşme kuralı, rakamlar ve özel isimler için de geçerlidir.

• Ahmet+de > Ahmet’te
• 1993+den > 1993’ten

Bazı ekler, sert ünsüzle başlayan bir kelimeye gelse de benzeşme gerçekleşmez:

• Çocuk + cağız > Çocukcağız

2. Ünsüz Yumuşaması - Değişimi

P, ç, t, k ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir sözcük ya da ek gelirse bu p, ç, t, k ; b, c, d, g’ye dönüşür. Konu tamamıyla bundan ibarettir. 

ÖRNEKLER: 

• Çelenk +i > çelengi
• Kitap + ı > Kitabı
• Anlattık + ı > Anlattığı

📣 Özel isimlerde yumuşama olmaz:

• Ahmet’i, Mehmet’i…

📣 Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşamaya aykırılık görülebilir.

• Aç + ı > Açı;
• Kork + u > Korku
• İç+im > İçim …

📣 Ancak bazı tek hecelilerde yumuşama görülür:

• Yurt + u > yurdu
• Geç + ik > gecik-
• Denk + i > Dengi

📣 Türetme esnasında yumuşama olabilir:

• At - ım > Adım
• Ak+ar > Ağar-

📣 Bazı yabancı sözcüklerin sonundaki ün-süzler yumuşamaz:

• Hukuk + u> Hukuku
• Cemiyet+i> Cemiyeti
• Millet + e> Millete
• Evrak + a > Evraka
• Sürat + e > Sürate
• Merak + ım > Merakım
• Tazyik + i > Tazyiki

📣 -ıt ekini alan kelimelerde de yumuşama görülmez:

• Yap + ıt > Yapıt An + ıt > Anıt

Not: Alt geçit kelimesinde ünsüz yumuşaması görülür. “Alt geçit+i” > alt geçidi şeklini alır.

Not: Sac, yağ, dağ, od, ad gibi kelimelerde ünsüz yumuşaması bulunmaz. Bu kelimeler yumuşak ünsüzlerle bitmektedir.

3. Ünsüz Türemesi - İkizleşmesi

Genel olarak yabancı sözcüklere getirilen yardımcı eylemlerle arada bir ünsüz türer. Aynı zamanda ikizleşme de denilir. 

ÖRNEKLER

• Af + etmek > affetmek
• Zan + etmek > Zannetmek
• His + etmek > Hissetmek

Not: ”Hürriyet, ciddi, millî” gibi kelimelerde ünsüz türemesi yoktur. Yabancı kelimeler, kök alınır. Kök alındığı için de ünsüz türemesi kabul edilmez.

DİKKAT: 2017 LYS sorusunda ünsüz türemesi olarak biriydi veya ipince sözcüklerindeki “y, p” sesleri türeme alındı. Yani ÖSYM, kaynaştırma seslerini veya pekiştirme ünsüzlerini ünsüz türemesi olarak kabul etti. Ancak yayınevleri hâlen bu durumu kabul etmediği için soruya göre hareket etmeniz daha doğru olacaktır.

4. Ünsüz Düşmesi

“k” ünsüzü ile biten bir kelimeye, “-cik, -cek” ekleri getirildiğinde “k” ünsüzü düşmeye uğrar. 

ÖRNEKLER

• Ufak + cık > Ufacık
• Büyük + cek > Büyücek
• Sağlık +cak > Sağlıcak

📣 Yine “k” ünsüzü ile biten bir kelimeye “-l” yapım eki getirildiğinde “k” ünsüzü düşmeye uğrar.

• Küçük + l > Küçül-
• Alçak + l > Alçal-

📣 Bu gibi kelimelerin dışında “adaş” ve “kaldırım” sözcüklerinde de ünsüz düşmesi söz konusudur.

• Ad+daş > Adaş
• Kalk+dırım > Kaldırım

📣 Bazen birleşme esnasında ünsüz düşebilir.

• Ast+teğmen > Asteğmen
• Ast+başkan > Asbaşkan

5. Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi - Dudak Ünsüzü Uyumu - N-B Çatışması

Türkçede ünsüzler, dil ve dudak şekline göre oluşturulur. “n” ve “b” ünsüzleri bir araya geldiklerinde damak ve dudak yapısı nedeniyle “n” ünsüzü, “m” ünsüzüne dönüşür.

ÖRNEKLER

• Penbe > Pembe
• Çarşanba > Çarşamba
• Sünbül > Sümbül

📣 Özel isimlerde ve birleşik sözcüklerde bu kural uygulanmaz.

• Onbaşı
• Binbaşı
• İstanbul
• Safranbolu

ÜNLÜ OLAYLARI

1. Ünlü Düşmesi - Hece Düşmesi - Ünlü Aşınması

Ünlü düşmesi, genellikle kelimeye gelen ünlü ile başlamış ek veya kelime sonucu hecenin düşmesi demektir. 

📣 Organ adları ve bazı sözcüklerde düşme gerçekleşir.

• Burun + u > Burunu > Burnu
• Alın + ı > Alını > Alnı
• Akıl + ı > Akılı > Aklı
• Akis + i > Akisi > Aksi

📣 Bazı ekler, türeme esnasında son hecede bulunan sesleri düşürebilir:

• Ayır - ım > Ayırım > Ayrım
• Çevir - e > Çevire > Çevre
• Devir - im > Devirim > Devrim
• Koku + la > Kokula > Kokla
• Tasarı + la > Tasarıla > Tasarla
• Kavuş - ak > Kavuşak > Kavşak
• Yanıl - ış > Yanılış > Yanlış
• Yalın + ız > Yalınız > Yalnız
• Sarı + ar > Sarıar > Sarar-

📣 İki sözcük birleştirilirken arada düşme gerçekleşebilir:

• Ne + için > Niçin
• Ne + asıl > Nasıl
• Cuma + ertesi > Cumartesi
• Sabır + et > Sabret

Buradaki her düşme aynı zamanda bir hece düşmesi olarak kabul edilir. Eğer bu düşmeler gerçekleştirilmeden metinlerde verilirse ortaya yazım yanlışı çıkar.

 

📣 İçeri, dışarı, ileri, yukarı, ora, bura, şura, nere gibi kelimeler; çekim eki aldıklarında ünlü düşmesi gerçekleşmez.

• İçerde değil, içeride; orda değil, orada…

📣 Umur, buyur-, hatır, avuç gibi sözcükler-de ünlü düşmesi görülmez.

• Umrumda değilsin (yanlış)
• Umurumda değilsin (doğru)
• Hatrım kalır (yanlış)
• Hatırım kalır (doğru)

📣 İkileme kurulduğunda ünlü düşmesi görülmez.

• Nesilden nesile (doğru)
• Nesilden nesle (yanlış)
• Omuz omuza (doğru)
• Omuz omza (yanlış)

NOT: Bazı kaynaklar; idi, imiş, ise, ile, iken kelimelerindeki düşmeleri ünlü düşmesi kabul etmektedir. 2016 Türkçe KPSS sorusunda ÖSYM bu düşmeyi kabul etmiştir. Ancak bunu yine de son ihtimal olarak kullanmak daha doğru olacaktır. Yani çok sıkışılınca tercih edilmelidir.

2. Ünlü Türemesi

Sözcüğün aslında olmadığı halde gelen eklerle beraber bir ünlünün türemesi sonucu ortaya çıkan ses olayıdır.

📣 Kelimelere -cık, -cik ekinin getirilmesi sonucu ünlü türer.

• Dar + cık > Dar+a+cık > Daracık
• Bir + cik > Bir + i + cik > Biricik

📣 Türeme, pekiştirme yapılırken de ortaya çıkar:

• Sap + sağlam > Sap + a + sağlam> Sapa-sağlam
• Çep + çevre > Çep + e + çevre > Çepeçevre

3. Ünlü Daralması

Genellikle -yor ekini alan bir kelimede gerçekleşen ses olayıdır. Ünlü daralmasını algılayabilmek için bilinmesi gereken tek şey, kelime veya ekin “-e, -a” ile bitme zorunluluğudur. Kelime “-e ya da -a" ile bitmiyorsa daralma gerçekleşmeyecektir. Örneğin "gidiyor" kelimesinde daralma yoktur. Ek ayrımı şöyledir: git-(i)yor. Gideyor şeklinde bir kullanım hatalıdır. 

İPUCU: Daralma olayı genellikle -me, -ma olumsuzluk eki ya da -le, -la ekinde gerçekleşmektedir.

• Başla + yor > Başlayor > Başlıyor
• Sevme + yor > Sevmeyor > Sevmiyor

📣 - yor ekinin dışında sözcük, y sesi ile daralmaya uğrayabilir:

• De + ecek > De+y+ecek> Diyecek
• De + e > De+y+e > Diye
• Ye + ecek > Ye+y+ecek> Yiyecek

📣 Kelimelerin yazım benzerliğine dikkat edilmelidir. Daralma, kelimenin yazımına göre değil, anlamına göre bulunmalıdır.

• Bıçağın dişlerini bil(i)yor.
• Tüm soruları doğru bil(i)yor.

Bu örneklerde daralma olayına dikkat edilmelidir. İlk kelime, “bile-“ fiilidir. Bu yüzden daralma vardır. İkinci kelime ise “bil-“ fiilidir. Bu kelimede daralma yoktur. Aynı durum “dil-“ ve “dile-“ fiilleri için de geçerlidir.

• Ekmekleri hızlı hızlı dil(i)yor.
• Bunları herkesten dil(i)yor.

Bu örneklerde ilk kelimede daralma yoktur. Çünkü kelime “dil-“ yani bölmek ke-limesidir. İkinci kelimede ise daralma yer almaktadır. Çünkü kelime “dile-“ fiilidir.
📣 De- fiiline -ip ve -ince ekleri getirilse bile daralma olmaz.

• De - ip > Deyip
• De - ince > Deyince

4. Ünlü Değişimi - Kalınlaşması

Ben ve sen sözcüklerinde gerçekleşen bir durum-dur. Bu sözcüklere yönelme hâl eki getirildiğinde “e” ünlüsü, “a” ünlüsüne dönüşür.

ÖRNEKLER

• Ben+a > Bana
• Sen+a > Sana

Kaynaştırma Ünsüzleri

Ünlü ile biten bir kelime, ünlü ile başlayan bir ek aldığı an arada y,ş,s,n harfleri türer.

• Anne + i > Anneyi
• Altı + ar > Altışar

DİKKAT: Kaynaştırma ünsüzleri iyelik ekleri ile de karıştırı-labilir ancak genellikle iyelik eklerinden sonra gelir.
İyelik ekleri:
Benim hakkım
Senin hakkın
Onun hakkı
Bizim arabamız
Sizin arabanız
Onların arabaları

ÖRNEKLER

• Annenize böyle davranmayın.

(Burada geçen kelime anne + niz+ e şeklinde çekimlenir. Görüldüğü gibi anne + n + iz şeklinde olmadığı için annenize kelimesinde yer alan n harfini kaynaştırma alamıyoruz.

• Senin hakkını vermem gerek.

(Senin hakkın denildiği zaman geçen n harfi yine aitlik/iyelik belirttiği için kaynaştırma ünsüzü olarak alınamaz.
Ancak, “Onun hakkını vermek istiyorum.” dediğiniz an kelime çözümlemesi şöyle olacaktır: “Onun hakkı + n + ı” Görüldüğü gibi onun hakkı dediğimiz an kelime bitiyor. Böylece kaynaştırma harfi diyebiliyoruz.

Ulama

Ünsüz harfle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir kelime gelirse ulama gerçekleşir.

ÖRNEKLER

Yara kimden oldu, bilemedim. 

Bu örneğe bakıldığında "kimden_oldu" kısmında ulama söz konusudur.

NOT: Ünsüzle biten bir kelime ve ünlüyle başlayan bir kelimenin arasına herhangi bir noktalama işareti girerse ulama gerçekleşmez.

Hazırlayan: Melih Özdamar

Ses bilgisi "çevrim içi" sorularını çözmek için tıklayın.

İçeriklerimiz, pdf anlatımlar dahil, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nca korunmaktadır. Telif haklarının herhangi bir şekilde ihlali, başka yerlerde isimsiz yayımlanması, çeşitli kitap kaynaklarında izinsiz yer alması, içeriğin izinsiz kopyalanıp başka bir isimle tanıtılması vb. ile yapan kişi, kişiler veyahut kurumlar hakkında gerekli işlemler başlatılacaktır. 

Türkçe ve Edebiyat yönetimi.