Öncelikle ünlü harflerimize bakalım:
Burada kafamızı karıştıracak pek bir şey yok, sadece bilmemiz gerekenler şunlar:
Dar ünlüler denildiği an: ı, i, u, ü
Geniş ünlüler denildiği an: a, e o, ö
Düz ünlüler denildiği an: a, e, ı, i
Yuvarlak ünlüler denildiği an: o, ö, u, ü
Bu bilgiler, ses bilgisi konusunun temelidir. Eğer bilgi kaybı olursa, konularda sıkıntı çıkar.
ÜNSÜZ OLAYLARI
1. Ünsüz Benzeşmesi - Sertleşmesi - Uyumu
Sert ünsüzler olarak geçen f, s, t, k, ç, ş, h p sessizleri üzerine c, d, g sessizleriyle başlayan bir ek gelirse benzeşme dediğimiz olay gerçekleşir. Bu, sert ünsüzler ile yumuşak ünsüzün bir arada söyleyiş olarak bulunamayacağından dolayı ortaya çıkan bir ses olayıdır.Türkiye Türkçesinde genel olarak ekler yumuşak ünsüzle başlar. Bunun sonucunda da benzeşme dediğimiz olay gerçekleşir.
ÖRNEKLER
- Kitap + cı > Kitapçı
- Küs - gün > Küskün
- Kes – gin > Keskin
- Et + cil > Etçil
NOT: Özellikle sizleri yoran benzeşme olayı, kelime ortasında gelişenlerdir.
- Bu bitkiyi nereden aldınız?
- Araştırma sonuçları elimize geldi.
- Anlattığını hiç beğenmedim ben.
- Her şeyi söyletti ona sinsice.
- Uçtan örnekler vermek istemiyorum.
- Çok çalışkan ancak bir o kadar da yapışkan biri.
- Meslektaşlarımı hiç uyarmadım ben.
- Ahmet+de > Ahmet’te
- 1993+den > 1993’ten
- Çocuk + cağız > Çocukcağız
2. Ünsüz Yumuşaması - Değişimi
P, ç, t, k ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir sözcük ya da ek gelirse bu p, ç, t, k ; b, c, d, g’ye dönüşür. Konu tamamıyla bundan ibarettir.ÖRNEKLER:
- Çelenk +i > çelengi
- Kitap + ı > Kitabı
- Anlattık + ı > Anlattığı
📣 Sorular üzerinde yumuşama olayı genellikle -dık, +lık, -ecek ekleri
üzerinde görülür. Özellikle -dığı, -dığından eklerinde kesin bir
yumuşama söz konusudur.
- Gördüğüm en harika diziydi Lucifer.
- Seninle konuşacağını sanmıyorum.
- İnsanlığı hafife alan birisin sen artık.
- Her şeyi dalgaya aldığından yol katedemiyoruz biz.
- Ahmet’i, Mehmet’i…
DİKKAT: Bazı sorularda sizlere yumuşamaya aykırılık sorulabilir. Bu tarz sorularda şunlara dikkat etmelisiniz. Yumuşaması gereken bir ünsüz varsa ve yumuşamamışsa ona ünsüz yumuşamasına aykırılık denir.
- Aç + ı > Açı;
- Kork + u > Korku
- İç+im > İçim …
- Yurt + u > yurdu
- Geç + ik > gecik-
- Denk + i > Dengi
- At - ım > Adım
- Ak+ar > Ağar-
- Hukuk + u> Hukuku
- Cemiyet+i> Cemiyeti
- Millet + e> Millete
- Evrak + a > Evraka
- Sürat + e > Sürate
- Merak + ım > Merakım
- Tazyik + i > Tazyiki
- Yap + ıt > Yapıt An + ıt > Anıt
NOT: Alt geçit kelimesinde ünsüz yumuşaması görülür. “Alt geçit+i” > alt geçidi şeklini alır.
NOT: Sac, yağ, dağ, od, ad gibi kelimelerde ünsüz yumuşaması bulunmaz. Bu kelimeler yumuşak ünsüzlerle bitmektedir.
3. Ünsüz Türemesi - İkizleşmesi
Genel olarak yabancı sözcüklere getirilen yardımcı eylemlerle arada bir ünsüz türer. Aynı zamanda ikizleşme de denilir.ÖRNEKLER
- Af + etmek > affetmek
- Zan + etmek > Zannetmek
- His + etmek > Hissetmek
NOT: ”Hürriyet, ciddi, millî” gibi kelimelerde ünsüz türemesi yoktur. Yabancı kelimeler, kök alınır. Kök alındığı için de ünsüz türemesi kabul edilmez.
DİKKAT: 2017 LYS sorusunda ünsüz türemesi olarak biriydi veya ipince sözcüklerindeki “y, p” sesleri türeme alındı. Yani ÖSYM, pekiştirme ünsüzlerini ünsüz türemesi olarak kabul etti. Ancak yayınevleri hâlen bu durumu kabul etmediği için soruya göre hareket etmeniz daha doğru olacaktır.
DİKKAT: “hakketmek” ile “hak etmek” sözcükleri karıştırılmamalıdır. “Maden, ağaç, taş üzerine elle yazı veya şekil oymak” anlamına gelen ifade, “hakketmek” şeklinde yazılır ve ünsüz türemesi vardır.
4. Ünsüz Düşmesi
“k” ünsüzü ile biten bir kelimeye, “-cik, -cek” ekleri getirildiğinde “k” ünsüzü düşmeye uğrar.ÖRNEKLER
- Ufak + cık > Ufacık
- Büyük + cek > Büyücek
- Sağlık +cak > Sağlıcak
- Küçük + l > Küçül-
- Alçak + l > Alçal-
- Ad+daş > Adaş
- Kalk+dırım > Kaldırım
- Ast+teğmen > Asteğmen
- Ast+başkan > Asbaşkan
5. Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi - Dudak Ünsüzü Uyumu - N-B Çatışması
Türkçede ünsüzler, dil ve dudak şekline göre oluşturulur. “n” ve “b”
ünsüzleri bir araya geldiklerinde damak ve dudak yapısı nedeniyle “n”
ünsüzü, “m” ünsüzüne dönüşür.
ÖRNEKLER
- Penbe > Pembe
- Çarşanba > Çarşamba
- Sünbül > Sümbül
- Onbaşı
- Binbaşı
- İstanbul
- Safranbolu
ÜNLÜ OLAYLARI
1. Ünlü Düşmesi - Hece Düşmesi - Ünlü Aşınması
Ünlü düşmesi, genellikle kelimeye gelen ünlü ile başlamış ek veya kelime
sonucu hecenin düşmesi demektir.
- Burun + u > Burunu > Burnu
- Alın + ı > Alını > Alnı
- Akıl + ı > Akılı > Aklı
- Akis + i > Akisi > Aksi
- Ayır - ım > Ayırım > Ayrım
- Çevir - e > Çevire > Çevre
- Devir - im > Devirim > Devrim
- Koku + la > Kokula > Kokla
- Tasarı + la > Tasarıla > Tasarla
- Kavuş - ak > Kavuşak > Kavşak
- Yanıl - ış > Yanılış > Yanlış
- Yalın + ız > Yalınız > Yalnız
- Sarı + ar > Sarıar > Sarar-
- Ne + için > Niçin
- Ne + asıl > Nasıl
- Cuma + ertesi > Cumartesi
- Sabır + et > Sabret
Buradaki her düşme aynı zamanda bir hece düşmesi olarak kabul edilir. Eğer bu düşmeler gerçekleştirilmeden metinlerde verilirse ortaya yazım yanlışı çıkar.
- İçerde değil, içeride; orda değil, orada…
- Umrumda değilsin (yanlış)
- Umurumda değilsin (doğru)
- Hatrım kalır (yanlış)
- Hatırım kalır (doğru)
- Nesilden nesile (doğru)
- Nesilden nesle (yanlış)
- Omuz omuza (doğru)
- Omuz omza (yanlış)
NOT: Bazı kaynaklar; idi, imiş, ise, ile, iken kelimelerindeki düşmeleri ünlü düşmesi kabul etmektedir. 2016 Türkçe KPSS sorusunda ÖSYM bu düşmeyi kabul etmiştir. Ancak bunu yine de son ihtimal olarak kullanmak daha doğru olacaktır. Yani çok sıkışılınca tercih edilmelidir.
2. Ünlü Türemesi
Sözcüğün aslında olmadığı halde gelen eklerle beraber bir ünlünün
türemesi sonucu ortaya çıkan ses olayıdır.
📣 Kelimelere -cık, -cik ekinin getirilmesi sonucu ünlü türer.
- Dar + cık > Dar+a+cık > Daracık
- Bir + cik > Bir + i + cik > Biricik
📣 Türeme, pekiştirme yapılırken de ortaya çıkar:
- Sap + sağlam > Sap + a + sağlam> Sapa-sağlam
- Çep + çevre > Çep + e + çevre > Çepeçevre
DİKKAT: Gülücük, öpücük gibi sözcüklerde ünlü türemesi yok, ünsüz düşmesi vardır. Bunun temel sebebi, +cık ekinin isim soylu sözcüklere gelebilmesidir.
- Gül-üş+cük > gülücük
- Öp-üş+cük > öpücük
Pratik: Bu konudaki sorulara yönelik içeriklerde şuna dikkat etmeniz gerekir. Ünlü türemesi için esas şart ya +cık eki ya da pekiştirmedir. Eğer bunlar yoksa o cümle ünlü türemesi de bulunmaz. Ancak unutulmamalıdır ki her +cık eki alan kelime veya pekiştirme de ünlü türemesine örnek olamaz. Bu, büyük bir ipucudur sadece.
3. Ünlü Daralması
- Başla + yor > Başlayor > Başlıyor
- Sevme + yor > Sevmeyor > Sevmiyor
- De + ecek > De+y+ecek> Diyecek
- De + e > De+y+e > Diye
- Ye + ecek > Ye+y+ecek> Yiyecek
- Bıçağın dişlerini bil(i)yor.
- Tüm soruları doğru bil(i)yor.
- Ekmekleri hızlı hızlı dil(i)yor.
- Bunları herkesten dil(i)yor.
- De - ip > Deyip
- De - ince > Deyince
4. Ünlü Değişimi - Kalınlaşması
Ben ve sen sözcüklerinde gerçekleşen bir durum-dur. Bu sözcüklere
yönelme hâl eki getirildiğinde “e” ünlüsü, “a” ünlüsüne dönüşür.
ÖRNEKLER
- Ben+a > Bana
- Sen+a > Sana
Kaynaştırma Ünsüzleri
Ünlü ile biten bir kelime, ünlü ile başlayan bir ek aldığı an arada y,ş,s,n harfleri türer.- Anne + i > Anneyi
- Altı + ar > Altışar
- Koru+ucu > Koruyucu
💣 DİKKAT: Kaynaştırma ünsüzleri iyelik ekleri ile de karıştırılabilir ancak genellikle iyelik eklerinden sonra gelir.
İyelik ekleri:
- Benim hakkım
- Senin hakkın
- Onun hakkı
- Bizim arabamız
- Sizin arabanız
- Onların arabaları
ÖRNEKLER
(Burada geçen kelime anne + niz+ e şeklinde çekimlenir. Görüldüğü gibi anne + n + iz şeklinde olmadığı için annenize kelimesinde yer alan n harfini kaynaştırma alamıyoruz.
- Annenize böyle davranmayın.
(Senin hakkın denildiği zaman geçen n harfi yine aitlik/iyelik belirttiği için kaynaştırma ünsüzü olarak alınamaz. Ancak, “Onun hakkını vermek istiyorum.” dediğiniz an kelime çözümlemesi şöyle olacaktır: “Onun hakkı + n + ı” Görüldüğü gibi onun hakkı dediğimiz an kelime bitiyor. Böylece kaynaştırma harfi diyebiliyoruz.)
- Senin hakkını vermem gerek.
👉 Pratik: Türkçede tamlayan (-ın) ve tamlanan (-ı) eklerinde genellikle kaynaştırma ünsüzü görülür.Bu örnekte hayatı+ın şeklinde bir kullanım söz konusu olacakken araya koruyucu ünsüz olan “n” kaynaştırma ünsüzü girer. Böylelikle tamlayan eki olan “-ın” eki “-(n)ın” hâlini alır. Aynı şekilde 3. tekil iyelik eki olan “-ı” eki de araba+ı şeklini ala-cakken araya koruyucu ünsüz olan “s” girmiş ve ek “-(s)ı şeklini almıştır. Bu iki örnek de kaynaştırma ünsüzlerine ulaşımımızı kolaylaştıracaktır.
- Belki de hayatının arabası bir adım uzağındaydı.
👉NOT:Birçok kaynakta “zamir -n"si kaynaştırma ünsüzüne dâhil edilmektedir. Örneğin o zamiri, +da bulunma hâl ekini alınca “o+da” şeklinde bir kullanım oluşur. Böyle bir kullanımda “o+n+da” görünümüyle “n” ünsüzü ortaya çıkar. Ancak bugüne kadar ÖSYM’nin buna yönelik sorusu yoktur. Bu yüzden soruya göre hareket edilmelidir. NOT: “n” kaynaştırma ünsüzü, iyelik ekiyle karıştırılmamalıdır. Tamlananda, tamlama içinde kalıyorsa bu “n” ünsüzü, iyelik ekidir. Dışında kalınca kaynaştırma olur.
- Ben, senin huyunu bir türlü çözemedim. (Tamlama içinde, iyelik)
- Ben, onun huyunu bir türlü çözemedim. (Tamlama dışında, kaynaştırma)
Ulama
Ünsüz harfle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir kelime gelirse ulama gerçekleşir.ÖRNEKLER Yara kimden oldu, bilemedim. Bu örneğe bakıldığında "kimden_oldu" kısmında ulama söz konusudur.
NOT: Ünsüzle biten bir kelime ve ünlüyle başlayan bir kelimenin arasına herhangi bir noktalama işareti girerse ulama gerçekleşmez.